Oostzee

Landen van de regio

Het samenwerkingsgebied van de Oostzee strekt zich uit van het midden van Europa tot aan de meest noordelijke periferie. Het samenwerkingsgebied 2021-2027 omvat bijna het gehele grondgebied van het vorige Interreg-programma (Denemarken, Estland, Finland, Noord-Duitsland, Letland, Litouwen, Polen, Zweden, Noorwegen), met uitzondering van eerder opgenomen gebieden Rusland*, Belarus* en de noordelijke gebieden van Noorwegen. Een kaart met de oude en nieuwe grenzen is hier te zien. Een kaart met de oude en nieuwe grenzen is hier te zien.

*Met ingang van 8 maart 2022 is de transnationale samenwerking met Rusland en Belarus opgeschort.

Beleidskader

1.     Programma voor transnationale samenwerking

Het Interreg-programma voor het Oostzeegebied (2021-2027), dat op 2 juni 2022 door de Europese Commissie is goedgekeurd, heeft tot doel innovatieve, waterslimme en klimaatneutrale oplossingen door middel van transnationale samenwerking in de praktijk te brengen. Het BSR-programma was gericht op vier prioriteiten:

1. Innovatieve samenlevingen
2. Waterslimme samenlevingen
3. Klimaatslimme samenlevingen
4. Samenwerkingsgovernance

Aanpassing aan de klimaatverandering valt gedeeltelijk onder prioriteit 2 (waterslimme samenlevingen) en de bijbehorende doelstellingen van “duurzame wateren” en “blauwe economie”. Het programma ondersteunt immers acties ter verbetering van de waterbeheerpraktijken om de risico’s van waterverontreiniging, die door de klimaatverandering worden verergerd, te verminderen, alsook acties ter versterking van de veerkracht van bedrijven in de blauwe economie.

Bovendien bieden in het kader van prioriteit 3 acties ter bevordering van de energietransitie en slimme groene mobiliteit, die voornamelijk gericht zijn op mitigatie van de klimaatverandering, ook relevante mogelijkheden voor aanpassing. Zij hebben tot doel kwesties aan te pakken zoals de besparing van hulpbronnen op het gebied van energie-efficiëntie en duurzame vervoerswijzen.

Tot slot ondersteunt het programma acties ter uitvoering en versterking van governance- en communicatieactiviteiten in het kader van de EU-strategie voor het Oostzeegebied (EUSBSR). In het kader van prioriteit 4 kunnen deze acties beleidsdiscussies vergemakkelijken en horizontale beleidswijzigingen in gang zetten om de doelstellingen van de strategie te verwezenlijken.

De steun voor de uitvoering van de macroregionale strategie van de EU (EUSBSR) werd reeds gewaarborgd via het vorige Interreg-programma voor het Oostzeegebied (2014-2020), dat gericht was op de volgende vier prioriteiten:

1. capaciteit voor innovatie;
2. Efficiënt beheer van natuurlijke hulpbronnen;
3. duurzaam vervoer;
4. Institutionele capaciteit voor macroregionale samenwerking.

Klimaatverandering kwam aan bod in prioriteit 2, die relevant was voor verschillende daarin opgenomen kwesties, zoals waterbeheer, verontreiniging en eutrofiëring, energieduurzaamheid en -efficiëntie, en blauwe groei. Klimaatverandering en duurzame ontwikkeling werden opgenomen als een van de horizontale beginselen die in het programma worden onderschreven.

2.     Macroregionale strategieën

De EU-strategie voor het Oostzeegebied (EUSBSR) heeft tot doel de samenwerking binnen het Oostzeegebied te versterken om een evenwichtigere ontwikkeling in het gebied te bevorderen, bij te dragen tot belangrijke EU-beleidsmaatregelen en de integratie in de regio te versterken. De EUSBSR gaat vergezeld van een actieplan dat periodiek wordt herzien. De strategie is afgestemd op de Europese Green Deal en de doelstelling om de EU tegen 2050 klimaatneutraal te maken. In dit verband worden alle maatregelen ter bestrijding van de klimaatverandering en ter bevordering van duurzame ontwikkeling in de strategie als geheel geïntegreerd. “Save the Sea”, “Connect the Region” en “Increase Prosperity” zijn de drie belangrijkste doelstellingen van de strategie, terwijl “klimaatadaptatie, risicopreventie en -beheer” een van de negen subdoelstellingen is die in het actieplan van 2021 worden genoemd. Vanwege het horizontale karakter en het toegenomen belang ervan worden klimaatveranderingsaspecten als essentieel element geïntegreerd in alle 14 beleidsterreinen die in het plan worden genoemd.

3.     Internationale verdragen en andere samenwerkingsinitiatieven

De landen die deel uitmaken van de regio zijn, behalve Noorwegen, ook verdragsluitende partijen bij het Verdrag van Helsinki, het “Verdrag inzake de bescherming van het mariene milieu in het Oostzeegebied”, waartoe ook Belarus behoort, dat momenteel niet is opgenomen in het Interreg-programma voor de Oostzeeregio. Het verdrag heeft tot doel het mariene milieu van de Oostzee te beschermen tegen alle bronnen van verontreiniging door middel van intergouvernementele samenwerking. Het bestrijkt het gehele Oostzeegebied, met inbegrip van de binnenwateren, het water van de zee zelf en de zeebodem. Het verdrag wordt beheerd door de Commissie voor de bescherming van het mariene milieu van het Oostzeegebied (HELCOM), die een aantal initiatieven heeft met betrekking tot aanpassing aan de klimaatverandering. Deze initiatieven omvatten regelmatige regionale beoordelingen van de klimaatverandering en de gevolgen ervan voor de Oostzee. EN-CLIME is een gezamenlijk deskundigennetwerk van HELCOM en Baltic Earth, opgericht in 2018, dat fungeert als coördinerend kader en platform voor kwesties die verband houden met de directe en indirecte effecten van klimaatverandering op het Oostzeemilieu. Het netwerk van deskundigen biedt expertise voor een nauwere dialoog met beleidsmakers. De factsheet 2021 over klimaatverandering in de Oostzee, opgesteld door dit netwerk, biedt beleidsmakers een samenvatting van de meest recente wetenschappelijke kennis over hoe klimaatverandering momenteel de Oostzee beïnvloedt en hoe deze zich naar verwachting in de toekomst zal ontwikkelen.

De Oostzeecommissie in het kader van de CPMR (Conferentie van perifere maritieme regio's) bevordert een sterke rol voor de lidstaten bij het ontwerp en de uitvoering van de macroregionale strategie van de EU voor het Oostzeegebied en multilevel governance bij de verwezenlijking van de drie doelstellingen ervan. Klimaatverandering wordt specifiek aangepakt door de werkgroep Energy & Climate.

De Raad van de Oostzeestaten (CBSS) is een politiek forum voor intergouvernementele samenwerking in het Oostzeegebied. Het omvat 11 lidstaten (8 van hen zijn ook lid van de EUSBSR-strategie) en de Europese Unie. Opgericht in 1992, was het in eerste instantie gericht op het ondersteunen van de overgang van het Oostzeegebied naar het nieuwe internationale landschap na het einde van de koude oorlog. Haar huidige missie is het ondersteunen van “een mondiaal perspectief op regionale problemen”. Zo vertaalt het internationale verdragen zoals onder meer de duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN, de Klimaatovereenkomst van Parijs, het kader van Sendai voor rampenrisicovermindering en de EUSBSR-strategie in regionale acties ter plaatse. Tussen 2016 en 2021 coördineerde het CBSS het horizontale actieklimaat van de EU-strategie voor het Oostzeegebied. Vanaf januari 2021 werd klimaat geïntegreerd in alle beleidsterreinen van de EUSBSR. Het CBSS blijft de beleidsdialoog op meerdere niveaus over klimaatkwesties aanmoedigen en faciliteren, waarbij nationale en lokale overheden, het bedrijfsleven en de onderzoeksgemeenschap, jongerenorganisaties en andere pan-Baltische actoren worden betrokken.

De UBC (Unionof the Baltic Cities)is het belangrijkste netwerk van steden in het Oostzeegebied. De Commissie "Duurzame steden" is actief op haar beleidsterrein "Klimaatverandering", dat tot doel heeft de samenwerking en netwerkvorming op lokaal niveau te versterken. . De commissie ondersteunt lokale overheden bij hun klimaatwerk en biedt trainingen over geïntegreerd beheer voor lokale klimaatveranderingsrespons aan bij UBC aangesloten steden. Het vergemakkelijkt ook de uitwisseling van ervaringen met betrekking tot de uitvoering van de verbintenissen van het Burgemeestersconvenant.

Sinds 2016 worden jaarlijkse rondetafelbijeenkomsten van het platform voor de dialoog over het klimaatbeleid van de BSR gehouden, die specifiek zijn gewijd aan de aanpassing aan de klimaatverandering. Daarbij waren vertegenwoordigers van ministeries, overheidsinstanties, het bedrijfsleven, de academische wereld en pan-Baltische organisaties betrokken, waaronder HELCOM, CPMR en UBC.

4.     Aanpassingsstrategieën en -plannen

Het Baltadapt-project, dat was gefinancierd in het kader van het Interreg IV B-programma voor de Oostzee 2007-2013, heeft een aanpassingsstrategie voor de regio opgeleverd, die vergezeld ging van richtsnoeren en een niet-bindend actieplan. Tijdens de politieke bijeenkomst op hoog niveau van de CBSS in 2014 werd de aanpassingsstrategie in het document "Besluit van de Raad van de Oostzeestaten inzake een herziening van de langetermijnprioriteiten van de CBSS"bekrachtigd. De Baltadapt-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering voor het Oostzeegebied is een van de weinige voorbeelden van transnationale aanpassingsstrategieën in Europa. De strategie is bedoeld als aanvulling op nationale en subnationale aanpassingsprocessen in het Oostzeegebied, met name door de coördinatie tussen niveaus en sectoren te verbeteren door middel van informatie-uitwisseling en de ontwikkeling van netwerken.

Bovendien omvat het actieplan van 2021 ter aanvulling van de EUSBSR 14 beleidsterreinen die in totaal 44 acties bestrijken. Vanwege hun transversale karakter en toegenomen belang worden klimaatveranderingsaspecten (als samenwerking met naburige niet-EU-landen) als essentiële elementen in alle 14 beleidsterreinen geïntegreerd.

Het actieplan voor de Oostzee (BSAP),dat in 2007 door de verdragsluitende partijen van Helcom is aangenomen en in 2021 is geactualiseerd, is het strategisch programma van maatregelen en acties van Helcom voor het bereiken van een goede milieutoestand van de Oostzee. Klimaatverandering wordt in het plan behandeld als een transversale kwestie. Verscheidene maatregelen die bedoeld zijn om de algehele veerkracht van de Oostzee te versterken, zijn erop gericht de Oostzee beter in staat te stellen op de gevolgen van de klimaatverandering te reageren.

Voorbeelden van projecten die in de periode 2014-2020 zijn gefinancierd.

De projecten voor aanpassing aan de klimaatverandering in het kader van het Interreg VB-programma voor de Oostzee (2014-2020) werden gefinancierd in het kader van prioriteit 2 - Efficiënt beheer van natuurlijke hulpbronnen (NOAH-project) en 4 - Institutionele capaciteit voor macroregionale samenwerking (CAMS-platform, CASES BSR, CLIMATEALIGNED, WATERMAN SEED-projecten). Ze zijn gericht op een breed scala aan kwesties, waaronder de ontwikkeling van synergieën tussen aanpassing en mitigatie in de energiesector, de ontwikkeling van aanpassingsstrategieën en -richtsnoeren voor zowel gemeenten als particuliere ondernemingen, en de verbetering van waterbeheersystemen om de weerbaarheid tegen de risico’s van extreme gebeurtenissen en overstromingen te verbeteren.

Het CAMS-platformproject (klimaatadaptatie- en mitigatiesynergieën in energie-efficiëntieprojecten 2019-2022) had tot doel de energieaudit, het kwalificatieprogramma voor woningrenovatie en de beleidsdialoog voor mitigatie- en adaptatiesynergieën in woningrenovaties en de dienstensector te bevorderen. Energie-efficiëntiemaatregelen in gebouwen worden erkend als oplossingen die een aantal van de kwetsbaarheden voor de gevolgen van de klimaatverandering aanpakken en ook de toegenomen vraag naar energie tegengaan. Het CAMS-platform biedt toegang tot gegevens van proefenergieaudits van gebouwen en gebouwen in het Oostzeegebied in 2020-2021.

In het CASES BSR-project (Climate Adaptation Support for enterprises in the Baltic Sea Region, 2020-2021) wordt ingegaan op de gevolgen van klimaatverandering voor kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) en op de toenemende behoefte aan strategieën voor aanpassing aan de klimaatverandering met het oog op duurzaamheid op lange termijn. In het kader van het project werd onderzocht hoe verschillende soorten kleine en middelgrote ondernemingen dit probleem momenteel in het Oostzeegebied aanpakken, teneinde de belangrijkste behoeften aan steun onder kleine en middelgrote ondernemingen in kaart te brengen.

Het CLIMATEALIGNED-project (klimaatgerichte budgettering bij gemeenten, 2020-2021) heeft tot doel een concept te leveren voor richtsnoeren voor gemeenten, waarbij begrotingsbeslissingen over een lange tijdshorizon kunnen worden onderzocht in termen van klimaatrelevantie. Dit concept is bedoeld om planningsbesluiten en begrotingsvoorstellen op een meer systematische manier te ondersteunen wat betreft hun relevantie voor klimaatmitigatie en -adaptatie.

Het WATERMAN SEED-project (Klimaatbestendig afvalwater- en grondwaterbeheer en grondwaterbeheer door middel van circulaire benaderingen, 2020-2021) ontwikkelt en bevordert circulaire benaderingen om de uitstroom van nutriënten en gevaarlijke stoffen naar oppervlaktewater, grondwater en de Oostzee te verminderen. Het project richt zich op maatregelen om waterretentie en hergebruik van water uit afvalwaterzuiveringsinstallaties te vergroten. Deze maatregelen vergroten de veerkracht van de lokale watervoorzieningssystemen van het Oostzeegebied die door de klimaatverandering kunnen worden getroffen.

Het NOAH-project (Bescherming van de Oostzee tegen onbehandeld afvalwater tijdens overstromingen in stedelijke gebieden, 2019-2021) verbetert de ruimtelijke ordening en de werking van stedelijke afvloeiings- en drainagesystemen voor hemelwater. Deze maatregelen hebben tot doel de verontreiniging als gevolg van extreme weersomstandigheden, zoals zware regenval en overstromingen die door de klimaatverandering worden verergerd, te verminderen. Het project heeft negen steden en waterbedrijven, zeven academische en onderzoeksinstellingen en twee koepelorganisaties uit zes landen rond de Oostzee samengebracht om hun krachten te bundelen bij het creëren van een concept voor holistische planning dat regenwaterbeheer combineert met ruimtelijke ordening. Dit wordt gevolgd door de ontwikkeling van slimme drainagesystemen om de bestaande faciliteiten weerbaar te maken tegen de gevolgen van klimaatverandering.

Stormwaterbeheer werd ook geconfronteerd met het EUSBSR-vlaggenschipproject iWater (Integrated Storm Water Management), dat liep van 2015 tot 2018, binnen het INTERREG V A Central Baltic Programme 2014-2020. Het omvat een aanzienlijk deel van het centrale Oostzeegebied in zijn samenwerkingsgebied (bestaande uit delen van Finland, Zweden, Estland en Letland). Het project had tot doel de stedenbouwkundige praktijken in de steden van het Oostzeegebied te verbeteren door de ontwikkeling van een geïntegreerd systeem voor het beheer van hemelwater. Het project leverde de Integrated Storm Water Management Toolbox op die zowel algemene als gedetailleerde informatie biedt over stedelijke stormwaterbeheerbenaderingen.