Oostzee

Landen van de regio

Het samenwerkingsgebied voor de Oostzee strekt zich uit van de centrale delen van Europa tot de meest noordelijke periferie. Het samenwerkingsgebied 2021-2027 omvat bijna het gehele grondgebied van het vorige Interreg-programma (Denemarken, Estland, Finland, Noord-Duitsland, Letland, Litouwen, Polen, Zweden en Noorwegen), met uitzondering van eerder opgenomen gebieden van Rusland*, Belarus* en de noordelijke gebieden van Noorwegen. Een kaart waarin de oude en de nieuwe grenzen worden vergeleken, is hier te zien. Een kaart waarin de oude en de nieuwe grenzen worden vergeleken, is hier te zien.

*Met ingang van 8 maart 2022 wordt de transnationale samenwerking met Rusland en Belarus opgeschort.

Beleidskader

1.     Programma voor transnationale samenwerking

Het Interreg-programma voor het Oostzeegebied (2021-2027), dat op 2 juni 2022 door de Europese Commissie is goedgekeurd, heeft tot doel innovatieve, waterslimme en klimaatneutrale oplossingen door middel van transnationale samenwerking in de praktijk te brengen. Het BSR-programma was gericht op vier prioriteiten:

1. Innovatieve samenlevingen
2. Waterslimme samenlevingen
3. Klimaatslimme samenlevingen
4. Samenwerkingsgovernance

De aanpassing aan de klimaatverandering valt gedeeltelijk onder prioriteit 2 (waterslimme samenlevingen) en de daarmee samenhangende doelstellingen van “duurzame wateren” en “blauwe economie”. Het programma ondersteunt immers acties ter verbetering van waterbeheerpraktijken om de risico’s van waterverontreiniging, verergerd door de klimaatverandering, te verminderen, alsook acties om de veerkracht van bedrijven in de blauwe economie te versterken.

Bovendien bieden in het kader van prioriteit 3 acties ter bevordering van de energietransitie en slimme groene mobiliteit, die voornamelijk gericht zijn op mitigatie van de klimaatverandering, ook relevante mogelijkheden voor aanpassing. Ze zijn bedoeld om kwesties aan te pakken zoals het besparen van hulpbronnen op het gebied van energie-efficiëntie en duurzame vervoerswijzen.

Tot slot ondersteunt het programma acties die governance- en communicatieactiviteiten in het kader van de EU-strategie voor het Oostzeegebied (EUSBSR)uitvoeren en versterken. In het kader van prioriteit 4 kunnen deze acties beleidsdiscussies vergemakkelijken en leiden tot horizontale beleidswijzigingen om de doelstellingen van de strategie te verwezenlijken.

Steun voor de uitvoering van de macroregionale strategie van de EU (EUSBSR) werd reeds gewaarborgd via het vorige Interreg-programma voor het Oostzeegebied (2014-2020), dat gericht was op de volgende vier prioriteiten:

1. innovatievermogen;
2. Efficiënt beheer van natuurlijke hulpbronnen;
3. duurzaam vervoer;
4. Institutionele capaciteit voor macroregionale samenwerking.

De klimaatverandering viel onder prioriteit 2, aangezien zij relevant is voor verschillende daarin opgenomen kwesties, zoals waterbeheer, vervuiling en eutrofiëring, energieduurzaamheid en -efficiëntie, en blauwe groei. Klimaatverandering en duurzame ontwikkeling zijn opgenomen als een van de horizontale beginselen die in het programma worden onderschreven.

2.     Strategieën voor macroregio's

De EU-strategie voor het Oostzeegebied (EUSBSR) heeft tot doel de samenwerking binnen het Oostzeegebied te versterken om een evenwichtigere ontwikkeling in het gebied te bevorderen, bij te dragen tot belangrijke EU-beleidsmaatregelen en de integratie in de regio te versterken. De SVEU gaat vergezeld van een actieplan dat periodiek wordt herzien. De strategie is afgestemd op de Europese Green Deal en de doelstelling om de EU tegen 2050 klimaatneutraal te maken. In dit verband worden alle acties die de klimaatverandering aanpakken en duurzame ontwikkeling bevorderen, in de strategie als geheel geïntegreerd. “Save the Sea”, “Connect the Region” en “Increase Prosperity” zijn de drie belangrijkste doelstellingen van de strategie, terwijl “klimaatadaptatie, risicopreventie en -beheer” een van de negen subdoelstellingen is die in het actieplan van 2021 in herinnering worden gebracht. Vanwege het transversale karakter en het toegenomen belang ervan worden aspecten van klimaatverandering als essentieel element geïntegreerd in alle 14 beleidsterreinen die in het plan zijn vastgesteld.

3.     Internationale verdragen en andere samenwerkingsinitiatieven

De landen die deel uitmaken van de regio zijn, met uitzondering van Noorwegen, ook verdragsluitende partijen bij het Verdrag van Helsinki, het “Verdrag inzake de bescherming van het mariene milieu in het Oostzeegebied”, waartoe ook Belarus behoort, dat momenteel niet is opgenomen in het Interreg-programma voor de Oostzeeregio. Het verdrag heeft tot doel het mariene milieu van de Oostzee te beschermen tegen alle bronnen van verontreiniging door middel van intergouvernementele samenwerking. Het bestrijkt het hele Oostzeegebied, met inbegrip van de binnenwateren, het water van de zee zelf en de zeebodem. Het verdrag wordt beheerd door de Commissie voor de bescherming van het mariene milieu in het Oostzeegebied (HELCOM), die een aantal initiatieven heeft met betrekking tot de aanpassing aan de klimaatverandering. Deze initiatieven omvatten regelmatige regionale beoordelingen van de klimaatverandering en de gevolgen ervan voor de Oostzee. EN-CLIME is een gezamenlijk netwerk van deskundigen van HELCOM en Baltic Earth, opgericht in 2018, dat fungeert als coördinerend kader en platform voor kwesties in verband met de directe en indirecte effecten van klimaatverandering op het milieu in de Oostzee. Het netwerk van deskundigen biedt expertise voor een nauwere dialoog met beleidsmakers. De door dit netwerk opgestelde factsheet van 2021 over klimaatverandering in de Oostzee biedt beleidsmakers een samenvatting van de meest recente wetenschappelijke kennis over hoe klimaatverandering momenteel de Oostzee beïnvloedt en hoe deze zich naar verwachting in de toekomst zal ontwikkelen.

De Oostzeecommissie in het kader van de CPMR (Conferentie van perifere maritieme regio’s) bevordert een sterke rol voor de lidstaten bij het ontwerp en de uitvoering van de macroregionale strategie van de EU voor het Oostzeegebied en multilevel governance bij de verwezenlijking van de drie doelstellingen ervan. Klimaatverandering komt specifiek aan bod in de werkgroep Energy & Climate.

De Raad van de Oostzeestaten (CBSS) is een politiek forum voor intergouvernementele samenwerking in het Oostzeegebied. Het omvat 11 lidstaten (waarvan 8 ook lid zijn van de strategie voor de EUSBSR) en de Europese Unie. Opgericht in 1992, was het in eerste instantie gericht op het ondersteunen van de overgang van het Oostzeegebied naar het nieuwe internationale landschap na het einde van de koude oorlog. Haar huidige missie is het ondersteunen van “een mondiaal perspectief op regionale problemen”. Zo vertaalt het internationale verdragen als onder meer de duurzameontwikkelingsdoelstellingen van de VN, de klimaatovereenkomst van Parijs, het kader van Sendai voor rampenrisicovermindering en de strategie van de Europese Unie voor het Oostzeegebied naar regionale acties ter plaatse. Tussen 2016 en 2021 coördineerde het CBSS het horizontale actieklimaat van de EU-strategie voor het Oostzeegebied. Vanaf januari 2021 werd klimaat geïntegreerd in alle beleidsterreinen van de EUSBSR. CBSS blijft beleidsdialoog op meerdere niveaus over klimaatkwesties aanmoedigen en faciliteren, waarbij nationale en lokale autoriteiten, het bedrijfsleven en de onderzoeksgemeenschap, jeugdorganisaties en andere pan-Baltische actoren worden betrokken.

De UBC (Unionof the Baltic Cities)is het toonaangevende netwerk van steden in het Oostzeegebied. De Commissie “Duurzame steden” is actief via haar beleidsterrein “Klimaatverandering”, dat tot doel heeft de samenwerking en netwerkvorming op lokaal niveau te versterken. . De commissie ondersteunt lokale overheden bij hun klimaatwerk en biedt trainingen over geïntegreerd beheer voor lokale klimaatrespons aan UBC-lidsteden. Het vergemakkelijkt ook de uitwisseling van ervaringen met betrekking tot de uitvoering van de verbintenissen van het Burgemeestersconvenant.

Sinds 2016 zijn er jaarlijkse rondetafelbijeenkomsten van het BSR-platform voor klimaatdialoog gehouden, specifiek gewijd aan de aanpassing aan de klimaatverandering. Ze betrokken vertegenwoordigers van ministeries, overheidsinstanties, het bedrijfsleven, de academische wereld en pan-Baltische organisaties, waaronder, onder andere, HELCOM, CPMR en UBC.

4.     Aanpassingsstrategieën en -plannen

Het Baltadapt-project, dat was gefinancierd in het kader van INTERREG IV B Oostzeeprogramma 2007-2013, leverde een aanpassingsstrategie voor de regio op, die vergezeld ging van richtsnoeren en een niet-bindend actieplan. Tijdens de politieke bijeenkomst op hoog niveau van het CBSS in 2014 werd de aanpassingsstrategie bekrachtigd in het document “Besluit van de Raad van de Oostzeestaten betreffende een herziening van de langetermijnprioriteiten van het CBSS”. De Baltadapt-strategie voor aanpassing aan de klimaatverandering voor het Oostzeegebied is een van de weinige voorbeelden van transnationale aanpassingsstrategieën in Europa. De strategie is bedoeld als aanvulling op nationale en subnationale aanpassingsprocessen in het Oostzeegebied, met name door de coördinatie tussen niveaus en sectoren te verbeteren door middel van informatie-uitwisseling en de ontwikkeling van netwerken.

Bovendien omvat het actieplan van 2021 dat de EUSBSR aanvult, 14 beleidsterreinen die in totaal 44 acties omvatten. Vanwege hun transversale aard en toegenomen belang worden aspecten van klimaatverandering (als samenwerking met naburige niet-EU-landen) als essentiële elementen geïntegreerd in alle 14 beleidsterreinen.

Het actieplan voor de Oostzee (BSAP),dat in 2007 door de verdragsluitende partijen bij Helcom is goedgekeurd en in 2021 is bijgewerkt, is het strategische programma van maatregelen en acties van Helcom voor het bereiken van een goede milieutoestand van de Oostzee. Klimaatverandering wordt in het plan aangepakt als een transversaal probleem. Verscheidene maatregelen die bedoeld zijn om de algehele veerkracht van de Oostzee te versterken, zijn erop gericht de Oostzee beter in staat te stellen te reageren op de gevolgen van de klimaatverandering.

Voorbeelden van projecten die in de periode 2014-2020 zijn gefinancierd.

De projecten die betrekking hadden op de aanpassing aan de klimaatverandering binnen het INTERREG VB-programma voor de Oostzee (2014-2020) werden gefinancierd in het kader van prioriteit 2 - Efficiënt beheer van natuurlijke hulpbronnen (NOAH-project) en 4 - Institutionele capaciteit voor macroregionale samenwerking (CAMS-platform, CASES BSR, CLIMATEALIGNED, WATERMAN SEED-projecten). Zij zijn gericht op een breed scala aan kwesties, waaronder de ontwikkeling van synergieën tussen aanpassing en mitigatie in de energiesector, de ontwikkeling van aanpassingsstrategieën en -richtsnoeren voor zowel gemeenten als particuliere ondernemingen, en de verbetering van waterbeheersystemen om de weerbaarheid tegen de risico’s van extreme gebeurtenissen en overstromingen te verbeteren.

Het CAMS-platformproject (klimaatadaptatie- en mitigatiesynergieën in energie-efficiëntieprojecten 2019-2022) had tot doel de energieaudits, het kwalificatieprogramma voor woningrenovatie en de beleidsdialoog voor mitigatie- en adaptatiesynergieën in de woningrenovatie- en dienstensector te bevorderen. Energie-efficiëntiemaatregelen in gebouwen worden erkend als oplossingen die een aantal kwetsbaarheden voor de gevolgen van klimaatverandering aanpakken en ook de toegenomen vraag naar energie tegengaan. Het CAMS-platform biedt toegang tot gegevens van proefenergie-audits van gebouwen en gebouwen die in 2020-2021 in het Oostzeegebied zijn opgesteld.

In het CASES BSR-project (Climate Adaptation Support for enterprises in the Baltic Sea Region, 2020-2021) wordt ingegaan op de gevolgen van klimaatverandering voor kleine en middelgrote ondernemingen (kmo’s) en de toenemende noodzaak om strategieën voor aanpassing aan de klimaatverandering vast te stellen met het oog op duurzaamheid op lange termijn. In het kader van het project werd onderzocht hoe verschillende soorten kmo’s deze kwestie momenteel in het Oostzeegebied beheren om de belangrijkste behoeften aan steun bij kmo’s in kaart te brengen.

Het CLIMATEALIGNED-project (Climate-aligned budgeting at municipalities, 2020-2021) heeft tot doel een concept op te stellen voor richtsnoeren voor gemeenten, waarbij begrotingsbesluiten over een lange tijdshorizon kunnen worden onderzocht in termen van klimaatrelevantie. Dit concept heeft tot doel planningsbesluiten en begrotingsvoorstellen op een meer systematische manier te ondersteunen wat betreft hun relevantie voor klimaatmitigatie en -adaptatie.

Het WATERMAN SEED-project (klimaatbestendig afvalwater- en grondwaterbeheer en grondwaterbeheer door circulaire benaderingen, 2020-2021) ontwikkelt en bevordert circulaire benaderingen om de uitstroom van nutriënten en gevaarlijke stoffen naar oppervlaktewater, grondwater en de Oostzee te verminderen. Het project richt zich op maatregelen om de waterretentie en het hergebruik van water uit waterzuiveringsinstallaties te vergroten. Die maatregelen vergroten de veerkracht van lokale watervoorzieningssystemen in het Oostzeegebied die door de klimaatverandering kunnen worden getroffen.

Het NOAH-project (Protecting Baltic Sea from untreated wastewater spillages during flood events in urban areas, 2019-2021) verbetert de ruimtelijke ordening en de werking van stedelijke regenwaterafvoer- en drainagesystemen. Deze maatregelen hebben tot doel de verontreiniging als gevolg van extreme weersomstandigheden, zoals zware regenval en overstromingen die worden verergerd door de klimaatverandering, te verminderen. Het project heeft negen steden en waterbedrijven, zeven academische en onderzoeksinstellingen en twee overkoepelende organisaties uit zes landen rond de Oostzee samengebracht om hun krachten te bundelen bij het creëren van een concept voor holistische planning dat storm-waterbeheer combineert met ruimtelijke planning. Dit wordt gevolgd door de ontwikkeling van slimme drainagesystemen om de bestaande faciliteiten weerbaar te maken tegen de gevolgen van klimaatverandering.

Stormwaterbeheer werd ook geconfronteerd met het vlaggenschipproject iWater (geïntegreerd stormwaterbeheer) van de EUSBSR, dat liep van 2015 tot 2018, in het kader van INTERREG V A Central Baltic Programme 2014-2020. Het omvat een aanzienlijk deel van het centrale deel van de Oostzee in zijn samenwerkingsgebied (bestaande uit delen van Finland, Zweden, Estland en Letland). Het project had tot doel de stedenbouwkundige praktijken in de steden van het Oostzeegebied te verbeteren door de ontwikkeling van een geïntegreerd beheersysteem voor hemelwater. Het project leverde de Integrated Storm Water Management Toolbox op die zowel algemene als gedetailleerde informatie biedt over de aanpak van stedelijk stormwaterbeheer.