Basen Morza Śródziemnego (NEXT)

Kraje regionu

Algieria, Cypr, Egipt, Francja, Grecja, Izrael, Włochy, Liban, Jordania, Malta, Palestyna, Portugalia, Hiszpania, Tunezja i Turcja.

Ramy polityki

1.     Program współpracy transnarodowej

Ramy współpracy w ramach programu Interreg NEXT na rzecz basenu Morza Śródziemnego (NEXT MED),zatwierdzone w 2023 r., wynikają z opracowania strategii Interreg-Med w celu uwzględnienia państw spoza UE na wszystkich wybrzeżach Morza Śródziemnego.

Stanowi on zatem uzupełnienie i rozszerzenie podejścia przyjętego w programie Interreg MED na lata 2014–2020, który pozostanie kluczowym filarem współpracy UE w tym makroregionie dzięki programowi następczemu Interreg EURO MED (2021–2027). Opiera się on również na szerszych programach współpracy transgranicznej ENPI-CBC MED (2007-2013 i 2014-2020) dla obszaru MED.

W ramach polityki spójności Unii Europejskiej Interreg NEXT MED będzie wspierać współpracę eurośródziemnomorską między regionami i państwami w tej dziedzinie do końca 2027 r. NEXT MED należy do komponentu B „Współpraca transnarodowa” w ramach zewnętrznego wymiaru Interreg. „Interreg NEXT MED ma na celu przyczynienie się do inteligentnego, zrównoważonego i sprawiedliwego rozwoju dla wszystkich w całym basenie Morza Śródziemnego poprzez wspieranie zrównoważonej, długotrwałej i dalekosiężnej współpracy oraz wielopoziomowego sprawowania rządów. Misją programu jest finansowanie projektów współpracy, które dotyczą wspólnych wyzwań społeczno-gospodarczych, środowiskowych i związanych z zarządzaniem na poziomie śródziemnomorskim, takich jak wykorzystanie zaawansowanych technologii, konkurencyjność MŚP i tworzenie miejsc pracy, efektywność energetyczna, zrównoważona gospodarka wodna, przystosowanie się do zmiany klimatu, przejście na zasobooszczędną gospodarkę o obiegu zamkniętym, kształcenie i szkolenie oraz opieka zdrowotna” (strona internetowa EniCBC MED).

Program NEXT MED obejmuje następujące cztery priorytety:

• Priorytet 1: bardziej konkurencyjny i inteligentniejszy region Morza Śródziemnego;
• Priorytet 2: bardziej ekologiczny, niskoemisyjny i odporny region Morza Śródziemnego;
• Priorytet 3: Morze Śródziemne w większym stopniu sprzyjające włączeniu społecznemu;
• Priorytet 4: Lepsze zarządzanie współpracą w regionie Morza Śródziemnego.

Priorytet 2 „Bardziej ekologiczny, niskoemisyjny i odporny region Morza Śródziemnego” programu NEXT MED koncentruje się na polityce klimatycznej i środowiskowej. Na realizację tego priorytetu przeznaczono 42% budżetu programu (96,9 mld euro). Wśród celów szczegółowych tego priorytetu drugi i trzeci mają znaczenie dla przystosowania się do zmiany klimatu:

• Promowanie efektywności energetycznej i ograniczenie emisji gazów cieplarnianych
• Promowanie przystosowania się do zmiany klimatu i zapobiegania ryzyku związanemu z klęskami żywiołowymi, odporności z uwzględnieniem podejść ekosystemowych
• Promowanie dostępu do wody i zrównoważonej gospodarki wodnej
• Promowanie przejścia na zasobooszczędną gospodarkę o obiegu zamkniętym.

W związku z tym program będzie wspierał współpracę transnarodową w celu zwiększenia świadomości na temat wpływu zmiany klimatu na środowisko, gospodarkę i społeczeństwo. Oczekuje się, że działania stworzą sprzyjające warunki dla organów administracyjnych i decyzyjnych dzięki lepszemu przystosowaniu się do zmiany klimatu, zmniejszeniu ryzyka związanego z klęskami żywiołowymi i zwiększonej odporności w wielopoziomowej i wielosektorowej strukturze zarządzania.

2.     Strategie makroregionalne

W szerokiej perspektywie śródziemnomorskiej grupa państw śródziemnomorskich (Chorwacja, Słowenia, Albania, Czarnogóra, Grecja, Włochy, przy czym te dwa ostatnie są również częścią obszaru basenu Morza Śródziemnego) została włączona do strategii UE na rzecz regionu Morza Adriatyckiego i Morza Jońskiego (EUSAIR), która obejmuje cały obszar współpracy ADRION. Więcej informacji na temat EUSAIR można znaleźć na stronie internetowej regionu Morza Adriatyckiego i Morza Jońskiego.

3.     Konwencje międzynarodowe i inne inicjatywy współpracy

W skali Morza Śródziemnego współpraca w zakresie ochrony środowiska (w tym przystosowania się do zmiany klimatu) na szczeblu transnarodowym jest sformalizowana w ramach konwencji barcelońskiej i powiązanych protokołów.

Szerokim forum współpracy międzynarodowej w tym regionie jest Unia dla Śródziemnomorza, szeroko zakrojona międzyrządowa organizacja eurośródziemnomorska, która zrzesza wszystkie państwa Unii Europejskiej i 16 państw południowego i wschodniego regionu Morza Śródziemnego.

Analogicznie inicjatywa WESTMED obejmuje współpracę w zakresie zrównoważonego niebieskiego wzrostu między krajami w zachodnim basenie Morza Śródziemnego zarówno z wybrzeży południowych (Algieria, Mauretania, Maroko, Malta, Tunezja), jak i północnych (Włochy, Hiszpania, Francja).

Aby ożywić i wzmocnić partnerstwo strategiczne między Unią Europejską a jej partnerami z południowego sąsiedztwa, wnowym programie na rzecz regionu Morza Śródziemnego, zainicjowanym w 2021 r., proponuje się połączenie sił na całym wybrzeżu Morza Śródziemnego w walce ze zmianą klimatu i przyspieszeniu dwojakiej transformacji – ekologicznej i cyfrowej. Koncentruje się on na pięciu obszarach polityki: rozwój społeczny, dobre rządy i praworządność; (ii) odporność, dobrobyt i transformacja cyfrowa; pokój i bezpieczeństwo; (iv) migracja i mobilność oraz (v) transformacja ekologiczna. Plan ten jest wspierany przez specjalny plan inwestycji gospodarczych dla południowych sąsiadów (do 7 mld EUR na lata 2021–2027) ukierunkowany na poprawę warunków życia i sprawiedliwą odbudowę po pandemii COVID-19. Jeśli chodzi o działania związane ze zmianą klimatu i przystosowanie się do niej, w agendzie określono szczegółowe cele w zakresie przeciwdziałania zmianie klimatu i ochrony zasobów wodnych. Więcej informacji na temat inicjatyw współpracy można znaleźć na stronie poświęconej regionowi Morza Śródziemnego oraz na stronie adriatycko-jońskiej.

4.      Strategie i plany w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu

Na szczeblu śródziemnomorskim nie wydano żadnych strategii i planów w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. W szczególności w ramach współpracy transnarodowej INTERREG lub innych form współpracy nie opracowano strategii i planów adaptacyjnych dla obszaru Morza Śródziemnego. W 2016 r. na 19. posiedzeniu umawiających się stron (COP19) konwencji barcelońskiej zatwierdzono jednak „Regionalneramy przystosowania się do zmiany klimatu dla śródziemnomorskich obszarów morskich i przybrzeżnych”. Dokument ma na celu zbudowanie wspólnego regionalnego podejścia strategicznego w celu zwiększenia odporności na zmianę klimatu i zdolności przystosowawczych.

Ponadto w niektórych strategicznych punktach zawartych w dokumencie programowym Interreg NEXT-MED określono następujące kluczowe priorytety w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu w obszarze NEXT MED:

• zwiększenie zrozumienia wielowarstwowych i skomplikowanie powiązanych ze sobą skutków zmiany klimatu, zamiast postrzegania ich jako szeregu niezależnych kwestii sektorowych;
• rozwijanie współpracy między państwami w zakresie skoordynowanego na szczeblu międzynarodowym reagowania na zagrożenia związane ze zmianą klimatu – ponieważ pandemia COVID-19 uwypukliła nieadekwatność nieskoordynowanych działań krajowych wobec globalnych zagrożeń.
• poprawa zdolności reagowania agencji ds. zapobiegania ryzyku związanemu z ochroną ludności i reagowania na klęski żywiołowe: „Konieczne jest zacieśnienie współpracy i zwiększenie zdolności za pomocą projektów pilotażowych i procedur demonstracyjnych dotyczących wspólnego wdrażania, zapewnienie weryfikacji poprawności projektu i zwiększenie innowacyjności”.
• uzupełnienie podejścia opartego na reagowaniu na klęski i katastrofy o bardziej opłacalne strategie, takie jak działania przygotowawcze, takie jak podejścia oparte na ekosystemach i planowanie ostrożnościowe.

W tym samym dokumencie położono szczególny nacisk na wodę, wskazując na potrzebę poprawy jakości, odporności i gospodarowania wodą, która jest kluczowym zasobem na tym obszarze i może stać się coraz rzadsza ze względu na zmianę klimatu. W szczególności w dokumencie wezwano do podjęcia działań politycznych mających na celu transfer odpowiednich technologii i dostosowanie ich do lokalnych potrzeb oraz zwiększenie ich wykorzystania za pośrednictwem projektów pilotażowych „w celu wykazania ich korzyści technicznych, finansowych i środowiskowych”. Wezwano również do ustanowienia ram w celu ustanowienia odpowiednich zachęt oraz wdrożenia odpowiednich przepisów i systemów monitorowania, z wykorzystaniem inteligentnych systemów pomiarowych i ustalania cen wody, bez kolizji z lokalną polityką i ramami regulacyjnymi. 

Do tej pory nie podjęto żadnych konkretnych działań służących osiągnięciu konkretnych celów w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu. Szersze działania w dziedzinie zasobów wodnych podjęto jednak za pomocą projektów finansowanych w ramach programu ENI CBC MED (zob. następna sekcja).

Przykłady projektów programu ENI CBC MED finansowanych w latach 2014–2020

Nowe projekty w ramach Interreg Next-MED są nadal opracowywane, ale istnieją odpowiednie projekty finansowane w ramach poprzedniego programu, a mianowicie ENI CBC MED. Projekty te koncentrują się głównie na inteligentnym i niekonwencjonalnym wykorzystaniu ograniczonych zasobów wodnych. 

MEDISS (Śródziemnomorski Zintegrowany System Zaopatrzenia w Wodę, 2019–2023). Kraje: Palestyna, Włochy, Jordania, Tunezja; Projekt programu ENI CBC MED.

MEDISS testuje innowacyjne rozwiązania w zakresie wykorzystania oczyszczonych ścieków i odsalania słonawej wody. Konkretne inicjatywy uświadamiające skierowane do użytkowników końcowych mogą kwestionować ich niechęć do niekonwencjonalnych zasobów wodnych (NCWR) i szkolić ich w zakresie najlepszych praktyk rolniczych. Oczekuje się, że w dłuższej perspektywie projekt przyczyni się do zmniejszenia stresu związanego ze słodką wodą, a także kosztów zaopatrzenia w wodę, przy jednoczesnym zwiększeniu wydajności i dywersyfikacji upraw, a tym samym bezpieczeństwa żywnościowego i dochodów rolników. 

MEDWAYCAP (Śródziemnomorska droga do kapitalizacji innowacji w kierunku zintegrowanego rozwoju niekonwencjonalnych zasobów wodnych między obszarami miejskimi i wiejskimi, 2021–2023), Kraje: Grecja, Włochy, Egipt, Malta, Palestyna, Tunezja, Jordania.

MEDWAYCAP promuje współpracę opartą na wyzwaniach i ciągły dialog transgraniczny oparty na podnoszeniu świadomości organów publicznych i decydentów na szczeblu regionalnym/krajowym, budowaniu zdolności, łatwym dostępie do informacji i wykorzystaniu narzędzi wzajemnego uczenia się w dziedzinie niekonwencjonalnych zasobów wodnych (NCWR). Celem jest przyczynienie się do łagodzenia lokalnych kryzysów wodnych poprzez dostarczenie najnowocześniejszej wiedzy na temat technik NCWR, zarządzania, planowania i umiejętności do ponownego wykorzystania na szczeblu terytorialnym do celów domowych i rolniczych.

MENAWARA (Niekonwencjonalne ponowne wykorzystanie wody w rolnictwie w krajach śródziemnomorskich, 2019–2023). Kraje: Włochy, Palestyna, Jordania, Tunezja, Hiszpania.

MENAWARA poszukuje rozwiązań w zakresie zwiększania zasobów wodnych poprzez recykling drenażu i ścieków, usuwanie strat wody, racjonalizację praktyk korzystania z wody i projektowanie modeli zarządzania zgodnie z krajowymi i międzynarodowymi planami. Projekt ma na celu zwiększenie dostępu do wody poprzez oczyszczanie ścieków, które mają być ponownie wykorzystywane jako uzupełniające nawadnianie, oraz wzmocnienie zdolności instytucji rządowych, podmiotów niepaństwowych działających w tym sektorze, techników i rolników.

NAWAMED (Nature Based Solutions for Domestic Water Reuse in Mediterranean [Rozwiązania oparte na przyrodzie w zakresie ponownego wykorzystania wody w gospodarstwach domowych w basenie Morza Śródziemnego]; 2019–2023) Kraje: Włochy, Tunezja, Jordania, Malta, Liban.

Zużycie wody w gospodarstwie domowym na mieszkańca można drastycznie zmniejszyć, wykorzystując zasoby wody niekonwencjonalnej (NCW) do celów niezdatnych do picia. Woda szara (i woda deszczowa, jeśli jest dostępna) może być ponownie wykorzystana do płukania i nawadniania WC, ale wymaga wdrożenia zdecentralizowanych systemów oczyszczania, obsługujących jeden lub kilka budynków. NAWAMED ma na celu zmianę praktyki miejskiej gospodarki wodnej za pomocą innowacyjnych, zrównoważonych i tanich technologii oczyszczania. Powinny one mieć zastosowanie w sposób zdecentralizowany, aby zastąpić wykorzystanie wody pitnej dobrą jakością NCW.

PROSIM (Promoting Sustainable Irrigation Management and non-conventional water use in the Mediterranean [Promowanie zrównoważonego zarządzania nawadnianiem i niekonwencjonalnego wykorzystania wody w regionie Morza Śródziemnego], 2019–2023). Kraje: Włochy, Jordania, Liban, Tunezja, Hiszpania.

Koncentrując się na zapotrzebowaniu na wodę i zaopatrzeniu w wodę do nawadniania, PROSIM analizuje kwestie związane z wodą typowe dla obszaru śródziemnomorskiego, takie jak straty wody, ograniczona zdolność instytucjonalna do egzekwowania skutecznych planów gospodarki wodnej oraz brak świadomości na temat nowoczesnych rozwiązań na poziomie gospodarstw. Oczekuje się, że projekt przyniesie innowacyjne rozwiązania, które łączą efektywność wykorzystania wody i NCW. Powinien on również pomóc w budowaniu lokalnych zdolności do przyjmowania i zwiększania skali tych rozwiązań oraz w rozwijaniu transgranicznego budowania zdolności, a także planów działania i planów poprawy gospodarki wodnej.