Morze Bałtyckie

Kraje regionu

Obszar współpracy w regionie Morza Bałtyckiego rozciąga się od centralnych części Europy po jej najbardziej wysunięte na północ peryferie. Obszar współpracy na lata 2021–2027 obejmuje prawie całe terytorium poprzedniego programu Interreg (Dania, Estonia, Finlandia, północne Niemcy, Łotwa, Litwa, Polska, Szwecja, Norwegia), z wyjątkiem wcześniej uwzględnionych obszarów Rosji*, Białorusi* i północnych terytoriów Norwegii. Mapę porównującą stare i nowe granice można zobaczyć tutaj. Mapę porównującą stare i nowe granice można zobaczyć tutaj.

*Od 8 marca 2022 r. współpraca transnarodowa z Rosją i Białorusią zostaje zawieszona.

Ramy polityki

1.     Program współpracy transnarodowej

Program Interreg „Region Morza Bałtyckiego” (2021–2027), zatwierdzony 2 czerwca 2022 r. przez Komisję Europejską, ma na celu wprowadzenie w życie innowacyjnych, przyjaznych dla wody i neutralnych dla klimatu rozwiązań poprzez współpracę transnarodową. Program BSR koncentrował się na czterech priorytetach:

1. Innowacyjne społeczeństwa
2. Społeczeństwa inteligentnie korzystające z wody
3. Społeczeństwa przyjazne klimatowi
4. Zarządzanie współpracą

Przystosowanie się do zmiany klimatu jest częściowo objęte priorytetem 2 (społeczeństwa inteligentnie korzystające z wody) i powiązanymi z nim celami „zrównoważonych wód” i „niebieskiej gospodarki”. Program wspiera działania, które poprawiają praktyki gospodarki wodnej w celu zmniejszenia ryzyka zanieczyszczenia wody, spotęgowanego zmianą klimatu, a także działania mające na celu wzmocnienie odporności przedsiębiorstw niebieskiej gospodarki.

Ponadto w ramach priorytetu 3 odpowiednie możliwości przystosowania się do zmiany klimatu oferują również działania promujące transformację energetyczną i inteligentną ekologiczną mobilność, choć ukierunkowane głównie na łagodzenie zmiany klimatu. Ich celem jest zajęcie się takimi kwestiami, jak oszczędność zasobów pod względem efektywności energetycznej i zrównoważonych rodzajów transportu.

Ponadto program wspiera działania, które wdrażają i wzmacniają działania w zakresie zarządzania i komunikacji w ramach strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego (EUSBSR). W ramach priorytetu 4 działania te mogą ułatwić dyskusje polityczne i spowodować przekrojowe zmiany polityki, aby osiągnąć cele strategii.

Wsparcie na rzecz realizacji strategii makroregionalnej UE (EUSBSR) zapewniono już w ramach poprzedniego programu Interreg „Region Morza Bałtyckiego” (2014–2020), który koncentrował się na następujących czterech priorytetach:

1. Zdolność do innowacji;
2. efektywne gospodarowanie zasobami naturalnymi;
3. Zrównoważony transport;
4. Zdolność instytucjonalna do współpracy makroregionalnej.

Zmiana klimatu została uwzględniona w ramach priorytetu 2, ponieważ ma znaczenie dla kilku uwzględnionych w nim kwestii, takich jak gospodarka wodna, zanieczyszczenie i eutrofizacja, zrównoważony rozwój i efektywność energetyczna oraz niebieski wzrost. Zmiana klimatu i zrównoważony rozwój zostały uwzględnione jako jedna z zasad horyzontalnych zatwierdzonych w programie.

2.     Strategie makroregionalne

Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego (EUSBSR) ma na celu wzmocnienie współpracy w regionie Morza Bałtyckiego w celu promowania bardziej zrównoważonego rozwoju w tym obszarze, przyczynienia się do realizacji głównych polityk UE i wzmocnienia integracji w regionie. Strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego towarzyszy plan działania, który jest okresowo poddawany przeglądowi. Strategia jest dostosowana do Europejskiego Zielonego Ładu i celu, jakim jest osiągnięcie przez UE neutralności klimatycznej do 2050 r. W związku z tym wszystkie działania mające na celu przeciwdziałanie zmianie klimatu i promowanie zrównoważonego rozwoju są włączone do strategii jako całości. „Ratujmy morze”, „Połączmy region” i „Zwiększmy dobrobyt” to trzy główne cele strategii, natomiast „Przystosowanie się do zmiany klimatu, zapobieganie ryzyku i zarządzanie ryzykiem” jest jednym z dziewięciu celów cząstkowych przywołanych w planie działania z 2021 r. Ze względu na swój przekrojowy charakter i rosnące znaczenie aspekty związane ze zmianą klimatu są uwzględniane jako zasadniczy element we wszystkich 14 obszarach polityki określonych w planie.

3.     Konwencje międzynarodowe i inne inicjatywy współpracy

Kraje należące do regionu, z wyjątkiem Norwegii, są również umawiającymi się stronami konwencji helsińskiej, która jest „Konwencją o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego”, która dodatkowo obejmuje Białoruś, nieobjętą obecnie programem Interreg BSR. Konwencja ma na celu ochronę środowiska morskiego Morza Bałtyckiego przed wszystkimi źródłami zanieczyszczeń poprzez współpracę międzyrządową. Obejmuje cały obszar Morza Bałtyckiego, w tym wody śródlądowe, wody samego morza i dno morskie. Konwencja jest regulowana przez Komisję Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (HELCOM), która ma szereg inicjatyw związanych z przystosowaniem się do zmiany klimatu, Inicjatywy te obejmują regularne regionalne oceny zmiany klimatu i jej skutków dla Morza Bałtyckiego. EN-CLIME to wspólna sieć ekspertów HELCOM i Baltic Earth, założona w 2018 r., która działa jako ramy i platforma koordynująca kwestie związane z bezpośrednimi i pośrednimi skutkami zmiany klimatu dla środowiska Morza Bałtyckiego. Sieć ekspertów zapewnia wiedzę fachową umożliwiającą bliższy dialog z decydentami politycznymi. Przygotowany przez tę sieć arkusz informacyjny na temat zmiany klimatu w Morzu Bałtyckim z 2021 r. zawiera podsumowanie najnowszej wiedzy naukowej dla decydentów na temat tego, w jaki sposób zmiana klimatu wpływa obecnie na Morze Bałtyckie i jak ma się rozwijać w przyszłości.

Komisja Morza Bałtyckiego w ramach CPMR (Konferencji Peryferyjnych Regionów Nadmorskich) promuje silną rolę regionów członkowskich w opracowywaniu i wdrażaniu strategii makroregionalnej UE dla regionu Morza Bałtyckiego oraz wielopoziomowego sprawowania rządów w osiąganiu jej trzech celów. Zmianą klimatu zajmuje się w szczególności grupa robocza Energy & Climate.

Rada Państw Morza Bałtyckiego (CBSS) jest politycznym forum współpracy międzyrządowej w regionie Morza Bałtyckiego. Obejmuje ona 11 państw członkowskich (8 z nich jest również członkami strategii EUSBSR) oraz Unię Europejską. Założona w 1992 r., miała na celu przede wszystkim wspieranie transformacji regionu Morza Bałtyckiego w nowy międzynarodowy krajobraz po zakończeniu zimnej wojny. Jego obecna misja polega na wspieraniu „globalnej perspektywy problemów regionalnych”. Tym samym przekłada traktaty międzynarodowe, takie jak m.in. cele zrównoważonego rozwoju ONZ, porozumienie klimatyczne z Paryża i ramy z Sendai dotyczące ograniczania ryzyka klęsk żywiołowych oraz strategia EUSBSR, na działania regionalne w terenie. W latach 2016–2021 CBSS koordynowała działania horyzontalne w dziedzinie klimatu w ramach strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego. Od stycznia 2021 r. klimat był uwzględniany we wszystkich obszarach polityki EUSBSR. CBSS nadal zachęca do wielopoziomowego dialogu politycznego na temat klimatu i ułatwia go, angażując władze krajowe i lokalne, przedsiębiorstwa i środowisko badawcze, organizacje młodzieżowe, a także inne podmioty panbałtyckie.

UBC (UniaMiast Bałtyckich)jest wiodącą siecią miast w regionie Morza Bałtyckiego. Komisja ds. Zrównoważonych Miast działa w obszarze polityki „Zmiana klimatu”, którego celem jest zacieśnienie współpracy i tworzenie sieci kontaktów na szczeblu lokalnym. . Komisja wspiera władze lokalne w ich działaniach na rzecz klimatu, oferując szkolenia na temat zintegrowanego zarządzania w zakresie lokalnej reakcji na zmianę klimatu dla miast członkowskich UBC. Ułatwia również wymianę doświadczeń w zakresie realizacji zobowiązań podjętych w ramach Porozumienia Burmistrzów.

Od 2016 r. odbywają się coroczne spotkania okrągłego stołu platformy dialogu na temat polityki klimatycznej w regionie Morza Bałtyckiego, poświęcone w szczególności przystosowaniu się do zmiany klimatu. Wzięli w nich udział przedstawiciele ministerstw, agencji rządowych, biznesu, środowisk akademickich i organizacji panbałtyckich, w tym między innymi HELCOM, CPMR i UBC.

4.     Strategie i plany w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu

Projekt Baltadapt, finansowany w ramach programu INTERREG IV B Morze Bałtyckie 2007-2013, opracował strategię adaptacyjną dla regionu, której towarzyszyły wytyczne i niewiążący plan działania. Na posiedzeniu politycznym wysokiego szczebla CBSS w 2014 r. zatwierdzono strategię przystosowawczą w dokumencie „Decyzja Rady Państw Morza Bałtyckiego w sprawie przeglądu długoterminowych priorytetów CBSS”. Strategia Baltadapt na rzecz przystosowania się do zmiany klimatu dla regionu Morza Bałtyckiego jest jednym z niewielu przykładów transnarodowych strategii przystosowawczych w Europie. Strategia ma na celu uzupełnienie krajowych i regionalnych procesów adaptacyjnych w regionie Morza Bałtyckiego, w szczególności poprzez poprawę koordynacji między poziomami i sektorami poprzez wymianę informacji i rozwój sieci.

Ponadto plan działania z 2021 r., który uzupełnia EUSBSR, obejmuje 14 obszarów polityki obejmujących łącznie 44 działania. Ze względu na ich przekrojowy charakter i rosnące znaczenie aspekty związane ze zmianą klimatu (jako współpraca z sąsiadującymi państwami spoza UE) są uwzględniane jako zasadnicze elementy we wszystkich 14 obszarach polityki.

Bałtycki plan działania (BSAP),przyjęty przez umawiające się strony HELCOM w 2007 r. i zaktualizowany w 2021 r., jest strategicznym programem HELCOM obejmującym środki i działania na rzecz osiągnięcia dobrego stanu środowiska Morza Bałtyckiego. Zmiana klimatu została uwzględniona w planie jako kwestia przekrojowa. Szereg środków, które mają na celu wzmocnienie ogólnej odporności Morza Bałtyckiego, ma na celu poprawę jego zdolności do reagowania na skutki zmiany klimatu.

Przykłady projektów finansowanych w latach 2014–2020.

Projekty dotyczące adaptacji do zmian klimatu w ramach Programu INTERREG VB Morze Bałtyckie (2014-2020) były finansowane w ramach Priorytetu 2 - Efektywne zarządzanie zasobami naturalnymi (Projekt NOAH) oraz 4 - Zdolność instytucjonalna do współpracy makroregionalnej (Projekty CAMS, CASES BSR, CLIMATEALIGNED, WATERMAN SEED). Koncentrują się one na szerokim zakresie zagadnień, w tym na rozwijaniu synergii między przystosowaniem się do zmiany klimatu a łagodzeniem jej skutków w sektorze energetycznym, opracowywaniu strategii i wytycznych w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu zarówno dla gmin, jak i przedsiębiorstw prywatnych, a także na poprawie systemów gospodarki wodnej w celu zwiększenia odporności na zagrożenia związane z ekstremalnymi zdarzeniami i powodziami.

Projekt platformy CAMS (synergie w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu i łagodzenia zmiany klimatu w projektach dotyczących efektywności energetycznej na lata 2019–2022) miał na celu przyspieszenie audytu energetycznego, programu kwalifikacji renowacji budynków mieszkalnych oraz dialogu politycznego na temat synergii w zakresie łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej w sektorze renowacji budynków mieszkalnych i sektorze usług. Środki w zakresie efektywności energetycznej w budynkach uznaje się za rozwiązania, które eliminują niektóre podatności na skutki zmiany klimatu, a także przeciwdziałają zwiększonemu zapotrzebowaniu na energię. Platforma CAMS zapewnia dostęp do danych z pilotażowych audytów energetycznych budynków i obiektów opracowanych w regionie Morza Bałtyckiego w latach 2020-21.

Projekt CASES BSR (Wsparcie przystosowania się do zmiany klimatu dla przedsiębiorstw w regionie Morza Bałtyckiego, 2020–2021) dotyczy kwestii wpływu zmiany klimatu na małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) oraz rosnącej potrzeby przyjęcia strategii przystosowania się do zmiany klimatu w celu zapewnienia długoterminowej zrównoważoności. W ramach projektu zbadano, w jaki sposób różne rodzaje MŚP zarządzają obecnie tą kwestią w regionie Morza Bałtyckiego, aby określić najważniejsze potrzeby wsparcia wśród MŚP.

Projekt CLIMATEALIGNED (Budżetowanie dostosowane do klimatu w gminach, 2020–2021) ma na celu opracowanie koncepcji wytycznych dla gmin, w ramach których decyzje budżetowe można analizować pod kątem ich znaczenia dla klimatu w długim horyzoncie czasowym. Koncepcja ta ma na celu bardziej systematyczne wspieranie decyzji dotyczących planowania i wniosków budżetowych pod względem ich znaczenia dla łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej.

W ramach projektu WATERMAN SEED (odporne na zmianę klimatu gospodarowanie ściekami i wodami podziemnymi oraz gospodarowanie wodami podziemnymi za pomocą podejścia opartego na obiegu zamkniętym, 2020–2021) opracowuje się i promuje podejścia oparte na obiegu zamkniętym w celu ograniczenia odpływów składników odżywczych i substancji niebezpiecznych do wód powierzchniowych, wód podziemnych i Morza Bałtyckiego. Projekt koncentruje się na środkach mających na celu zwiększenie retencji wody i ponownego wykorzystania wody z oczyszczalni ścieków. Środki te zwiększają odporność lokalnych systemów zaopatrzenia w wodę w regionie Morza Bałtyckiego, które mogą być dotknięte zmianą klimatu.

Projekt NOAH (Ochrona Morza Bałtyckiego przed nieoczyszczonymi wyciekami ścieków podczas powodzi na obszarach miejskich, 2019–2021) usprawnia planowanie przestrzenne i funkcjonowanie miejskich systemów odprowadzania i odwadniania wód burzowych. Środki te mają na celu zmniejszenie zanieczyszczenia spowodowanego ekstremalnymi zdarzeniami pogodowymi, takimi jak ulewne deszcze i powodzie, które nasila zmiana klimatu. W ramach projektu dziewięć miast i przedsiębiorstw wodociągowych, siedem instytucji akademickich i badawczych oraz dwie organizacje parasolowe z sześciu krajów nadbałtyckich połączyły siły w celu stworzenia koncepcji całościowego planowania, która łączy zarządzanie wodami opadowymi z planowaniem przestrzennym. Następnie opracowano inteligentne systemy odwadniania, aby istniejące obiekty były odporne na skutki zmiany klimatu.

Gospodarka wodami opadowymi była również przedmiotem sztandarowego projektu EUSBSR iWater (Zintegrowana gospodarka wodami opadowymi), realizowanego w latach 2015–2018 w ramach programu INTERREG V A – Środkowy Bałtyk na lata 2014–2020. Obejmuje znaczną część środkowej części Morza Bałtyckiego w obszarze współpracy (składającym się z części Finlandii, Szwecji, Estonii i Łotwy). Projekt miał na celu poprawę praktyk urbanistycznych w miastach regionu Morza Bałtyckiego poprzez opracowanie zintegrowanego systemu zarządzania wodami opadowymi. W ramach projektu dostarczono zintegrowany zestaw narzędzi do zarządzania wodą opadową, który zawiera zarówno ogólne, jak i szczegółowe informacje na temat podejść do zarządzania miejskimi wodami opadowymi.