Morze Bałtyckie

Kraje regionu

Obszar współpracy nad Morzem Bałtyckim rozciąga się od środkowej części Europy do jej najbardziej wysuniętych na północ peryferii. Obszar współpracy na lata 2021–2027 obejmuje prawie całe terytorium poprzedniego programu Interreg (Dania, Estonia, Finlandia, północne Niemcy, Łotwa, Litwa, Polska, Szwecja, Norwegia), z wyjątkiem wcześniej włączonych obszarów Rosji*, Białorusi* i północnych terytoriów Norwegii. Mapę porównującą stare i nowe granice można zobaczyć tutaj. Mapę porównującą stare i nowe granice można zobaczyć tutaj.

*Z dniem 8 marca 2022 r. zawieszono współpracę transnarodową z Rosją i Białorusią.

Ramy polityki

1.     Program współpracy ponadnarodowej

Program Interreg dla regionu Morza Bałtyckiego (2021–2027), zatwierdzony 2 czerwca 2022 r. przez Komisję Europejską, ma na celu wprowadzenie w życie innowacyjnych, wodooszczędnych i neutralnych dla klimatu rozwiązań w drodze współpracy transnarodowej. Program BSR koncentrował się na czterech priorytetach:

1. Innowacyjne społeczeństwa
2. Społeczeństwa inteligentnie wykorzystujące wodę
3. Społeczeństwa inteligentne pod względem klimatu
4. Zarządzanie współpracą

Przystosowanie się do zmiany klimatu jest częściowo objęte priorytetem 2 (społeczeństwa inteligentne pod względem wody) i powiązanymi z nim celami „zrównoważonych wód” i „niebieskiej gospodarki”. Program wspiera działania, które poprawiają praktyki gospodarki wodnej w celu zmniejszenia ryzyka zanieczyszczenia wody, pogłębionego przez zmianę klimatu, a także działania mające na celu wzmocnienie odporności przedsiębiorstw niebieskiej gospodarki.

Ponadto w ramach priorytetu 3 działania promujące transformację energetyczną i inteligentną ekologiczną mobilność, choć ukierunkowane głównie na łagodzenie zmiany klimatu, oferują również odpowiednie możliwości przystosowania się do niej. Ich celem jest zajęcie się takimi kwestiami jak oszczędność zasobów pod względem efektywności energetycznej i zrównoważonych rodzajów transportu.

Ponadto program wspiera działania, które wdrażają i wzmacniają działania w zakresie zarządzania i komunikacji w ramach strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego (EUSBSR). W ramach priorytetu 4 działania te mogą ułatwić dyskusje polityczne i spowodować przekrojowe zmiany w polityce, aby osiągnąć cele strategii.

Wsparcie na rzecz realizacji strategii makroregionalnej UE (EUSBSR) zapewniono już w ramach poprzedniego programu Interreg dla regionu Morza Bałtyckiego (2014–2020), który koncentrował się na następujących czterech priorytetach:

1. zdolność do innowacji;
2. Efektywne gospodarowanie zasobami naturalnymi;
3. zrównoważony transport;
4. Zdolność instytucjonalna w zakresie współpracy makroregionalnej.

Zmiana klimatu została uwzględniona w ramach priorytetu 2, ponieważ ma znaczenie dla kilku kwestii w nim zawartych, takich jak gospodarka wodna, zanieczyszczenie i eutrofizacja, zrównoważony rozwój i efektywność energetyczna oraz niebieski wzrost. Zmiana klimatu i zrównoważony rozwój zostały uwzględnione jako jedna z zasad horyzontalnych zatwierdzonych w programie.

2.     Strategie makroregionów

Strategia UE dla regionu Morza Bałtyckiego (EUSBSR) ma na celu wzmocnienie współpracy w regionie Morza Bałtyckiego w celu promowania bardziej zrównoważonego rozwoju w tym obszarze, wniesienia wkładu w główne polityki UE i wzmocnienia integracji w regionie. EUSBSR towarzyszy plan działania, który podlega okresowym przeglądom. Strategia jest dostosowana do Europejskiego Zielonego Ładu i celu, jakim jest osiągnięcie neutralności klimatycznej UE do 2050 r. W związku z tym wszystkie działania mające na celu przeciwdziałanie zmianie klimatu i promowanie zrównoważonego rozwoju są włączone do strategii jako całości. „Ratujmy morze”, „Połączmy region” i „Zwiększmy dobrobyt” to trzy główne cele strategii, natomiast „przystosowanie się do zmiany klimatu, zapobieganie ryzyku i zarządzanie ryzykiem” jest jednym z dziewięciu podcelów przywołanych w planie działania z 2021 r. Ze względu na swój przekrojowy charakter i rosnące znaczenie aspekty związane ze zmianą klimatu są uwzględniane jako zasadniczy element we wszystkich 14 obszarach polityki określonych w planie.

3.     Konwencje międzynarodowe i inne inicjatywy współpracy

Państwa należące do regionu, z wyjątkiem Norwegii, są również umawiającymi się stronami konwencji helsińskiej, która jest „Konwencją o ochronie środowiska morskiego obszaru Morza Bałtyckiego”, która dodatkowo obejmuje Białoruś, nieobjętą obecnie programem Interreg w zakresie Morza Bałtyckiego. Konwencja ma na celu ochronę środowiska morskiego Morza Bałtyckiego przed wszystkimi źródłami zanieczyszczeń poprzez współpracę międzyrządową. Obejmuje cały obszar Morza Bałtyckiego, w tym wody śródlądowe, samą wodę morską i dno morskie. Konwencja jest regulowana przez Komisję Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku (HELCOM), która ma szereg inicjatyw związanych z przystosowaniem się do zmiany klimatu. Inicjatywy te obejmują regularne regionalne oceny zmiany klimatu i jej skutków dla Morza Bałtyckiego. EN-CLIME jest wspólną siecią ekspertów HELCOM i Baltic Earth, założoną w 2018 r., która działa jako ramy i platforma koordynująca kwestie związane z bezpośrednimi i pośrednimi skutkami zmiany klimatu dla środowiska Morza Bałtyckiego. Sieć ekspertów zapewnia wiedzę fachową na potrzeby bliższego dialogu z decydentami politycznymi. Przygotowana przez tę sieć nota informacyjna na temat zmiany klimatu w Morzu Bałtyckim z 2021 r. stanowi dla decydentów podsumowanie najnowszej wiedzy naukowej na temat obecnego wpływu zmiany klimatu na Morze Bałtyckie i spodziewanego rozwoju tej zmiany w przyszłości.

Komisja Morza Bałtyckiego w ramach CPMR (Konferencji Peryferyjnych Regionów Nadmorskich) promuje silną rolę regionów członkowskich w opracowywaniu i wdrażaniu strategii makroregionalnej UE dla regionu Morza Bałtyckiego oraz wielopoziomowego sprawowania rządów w osiąganiu jej trzech celów. Zmiany klimatu są przedmiotem prac grupy roboczej Energy & Climate.

Rada Państw Morza Bałtyckiego (CBSS) jest politycznym forum współpracy międzyrządowej w regionie Morza Bałtyckiego. W jej skład wchodzi 11 państw członkowskich (8 z nich jest również członkami strategii EUSBSR) oraz Unia Europejska. Założona w 1992 roku, miała na celu przede wszystkim wspieranie transformacji regionu Morza Bałtyckiego w nowy międzynarodowy krajobraz po zakończeniu zimnej wojny. Jej obecna misja polega na wspieraniu „globalnego spojrzenia na problemy regionalne”. Tym samym przekłada traktaty międzynarodowe, takie jak m.in. cele zrównoważonego rozwoju ONZ, porozumienie klimatyczne z Paryża, ramy z Sendai dotyczące ograniczania ryzyka klęsk żywiołowych oraz strategia EUSBSR, na działania regionalne w terenie. W latach 2016–2021 CBSS koordynowała działania horyzontalne w dziedzinie klimatu w ramach strategii UE dla regionu Morza Bałtyckiego. Od stycznia 2021 r. klimat był uwzględniany we wszystkich obszarach polityki EUSBSR. CBSS nadal zachęca do wielopoziomowego dialogu politycznego na temat klimatu i ułatwia ten dialog, angażując władze krajowe i lokalne, środowisko biznesu i środowiska badawcze, organizacje młodzieżowe, a także inne podmioty panbałtyckie.

UBC (UniaMiast Bałtyckich)jest wiodącą siecią miast w regionie Morza Bałtyckiego. Jej Komisja ds. Zrównoważonych Miast prowadzi aktywną działalność w ramach obszaru polityki „Zmiana klimatu”, którego celem jest zacieśnienie współpracy i tworzenie sieci kontaktów na szczeblu lokalnym. . Komisja wspiera władze lokalne w ich pracy klimatycznej, oferując szkolenia na temat zintegrowanego zarządzania w zakresie lokalnej reakcji na zmiany klimatu dla miast członkowskich UBC. Ułatwia również wymianę doświadczeń w zakresie realizacji zobowiązań Porozumienia Burmistrzów.

Od 2016 r. odbywają się coroczne posiedzenia okrągłego stołu platformy dialogu na temat polityki klimatycznej w regionie Morza Bałtyckiego, poświęcone konkretnie przystosowaniu się do zmiany klimatu. Wzięli w nich udział przedstawiciele ministerstw, agencji rządowych, biznesu, środowisk akademickich i organizacji panbałtyckich, w tym między innymi HELCOM, CPMR i UBC.

4.     Strategie i plany adaptacyjne

W ramach projektu Baltadapt, finansowanego w ramach programu INTERREG IV B „Morze Bałtyckie” na lata 2007–2013, opracowano strategię adaptacyjną dla regionu, której towarzyszyły wytyczne i niewiążący plan działania. Na posiedzeniu politycznym wysokiego szczebla CBSS w 2014 r. zatwierdzono strategię przystosowawczą zawartą w dokumencie „Decyzja Rady Państw Morza Bałtyckiego w sprawie przeglądu długoterminowych priorytetów CBSS”. Baltadapt Strategy for Adaptation to Climate Change for the Baltic Sea Region jest jednym z niewielu przykładów transnarodowych strategii adaptacyjnych w Europie. Strategia ma na celu uzupełnienie krajowych i regionalnych procesów adaptacyjnych w regionie Morza Bałtyckiego, w szczególności poprzez poprawę koordynacji między poziomami i sektorami poprzez wymianę informacji i rozwój sieci.

Ponadto plan działania z 2021 r., który uzupełnia EUSBSR, obejmuje 14 obszarów polityki obejmujących łącznie 44 działania. Ze względu na ich przekrojowy charakter i rosnące znaczenie aspekty związane ze zmianą klimatu (takie jak współpraca z sąsiadującymi państwami trzecimi) są uwzględniane jako zasadnicze elementy we wszystkich 14 obszarach polityki.

Bałtycki plan działania,przyjętyprzez umawiające się strony HELCOM w 2007 r. i zaktualizowany w 2021 r., jest strategicznym programem środków i działań HELCOM na rzecz osiągnięcia dobrego stanu środowiska Morza Bałtyckiego. Zmiana klimatu została uwzględniona w planie jako kwestia przekrojowa. Szereg środków, które mają na celu wzmocnienie ogólnej odporności Morza Bałtyckiego, ma na celu poprawę jego zdolności do reagowania na skutki zmiany klimatu.

Przykłady projektów finansowanych w latach 2014–2020.

Projekty dotyczące przystosowania się do zmiany klimatu w ramach programu INTERREG VB Morze Bałtyckie (2014–2020) były finansowane w ramach priorytetu 2 – Efektywne zarządzanie zasobami naturalnymi (projekt NOAH) i 4 – Zdolność instytucjonalna współpracy makroregionalnej (platforma CAMS, CASES BSR, projekty CLIMATEALIGNED, WATERMAN SEED). Skupiają się one na wielu kwestiach, w tym na rozwoju synergii między przystosowaniem się do zmiany klimatu a łagodzeniem jej skutków w sektorze energetycznym, opracowaniu strategii i wytycznych w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu zarówno dla gmin, jak i przedsiębiorstw prywatnych, a także na usprawnieniu systemów gospodarki wodnej w celu poprawy odporności na zagrożenia związane z ekstremalnymi zdarzeniami i powodziami.

Projekt platformy CAMS (Energia w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu i łagodzenia jej skutków w projektach dotyczących efektywności energetycznej na lata 2019–2022) miał na celu przyspieszenie audytu energetycznego, programu kwalifikacji renowacji budynków mieszkalnych oraz dialogu politycznego na temat synergii w zakresie łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej w sektorze renowacji budynków mieszkalnych i sektorze usług. Środki w zakresie efektywności energetycznej w budynkach uznaje się za rozwiązania, które eliminują niektóre podatności na skutki zmiany klimatu, a także przeciwdziałają zwiększonemu zapotrzebowaniu na energię. Platforma CAMS zapewnia dostęp do danych z pilotażowych audytów energetycznych budynków i lokali opracowanych w regionie Morza Bałtyckiego w latach 2020-21.

Projekt CASES BSR (wsparcie przystosowania się do zmiany klimatu dla przedsiębiorstw w regionie Morza Bałtyckiego, 2020–2021) dotyczy kwestii wpływu zmiany klimatu na małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) oraz rosnącej potrzeby przyjęcia strategii przystosowania się do zmiany klimatu w celu zapewnienia długoterminowej stabilności. W ramach projektu zbadano, w jaki sposób różne rodzaje MŚP zarządzają obecnie tą kwestią w regionie Morza Bałtyckiego, w celu określenia najważniejszych potrzeb w zakresie wsparcia wśród MŚP.

Projekt CLIMATEALIGNED (budżetowanie dostosowane do klimatu w gminach, 2020–2021) ma na celu opracowanie koncepcji wytycznych dla gmin, w których decyzje budżetowe mogą być analizowane pod kątem znaczenia dla klimatu w długim horyzoncie czasowym. Koncepcja ta ma na celu bardziej systematyczne wspieranie decyzji dotyczących planowania i wniosków budżetowych pod względem ich znaczenia dla łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej.

W ramach projektu WATERMAN SEED (Gospodarka ściekami i wodami podziemnymi odpornymi na zmianę klimatu oraz gospodarka wodami podziemnymi w oparciu o podejście oparte na obiegu zamkniętym, 2020–2021) opracowuje się i promuje podejścia oparte na obiegu zamkniętym w celu ograniczenia odpływu składników odżywczych i substancji niebezpiecznych do wód powierzchniowych, podziemnych i Morza Bałtyckiego. Projekt koncentruje się na środkach mających na celu zwiększenie retencji wody i ponownego wykorzystania wody z oczyszczalni ścieków. Środki te zwiększają odporność lokalnych systemów zaopatrzenia w wodę w regionie Morza Bałtyckiego, na które zmiana klimatu może mieć wpływ.

Projekt NOAH (Ochrona Morza Bałtyckiego przed nieoczyszczonymi wyciekami ścieków podczas powodzi na obszarach miejskich, 2019–2021) usprawnia planowanie przestrzenne oraz funkcjonowanie miejskich systemów odpływu i odwadniania wód burzowych. Środki te mają na celu zmniejszenie zanieczyszczenia spowodowanego ekstremalnymi zdarzeniami pogodowymi, takimi jak ulewne deszcze i powodzie, które nasilają się w wyniku zmiany klimatu. Projekt zgromadził dziewięć miast i zakładów wodociągowych, siedem instytucji akademickich i badawczych oraz dwie organizacje patronackie z sześciu krajów nadbałtyckich, aby połączyć swoje siły w tworzeniu koncepcji holistycznego planowania, która łączy zarządzanie wodami burzowymi z planowaniem przestrzennym. Następnie opracowano inteligentne systemy odwadniania, aby istniejące obiekty były odporne na skutki zmiany klimatu.

Gospodarowanie wodami opadowymi było również przedmiotem sztandarowego projektu EUSBSR iWater (Zintegrowane zarządzanie wodami opadowymi), który był realizowany w latach 2015–2018 w ramach programu INTERREG V A Central Baltic Programme 2014–2020. Obejmuje znaczną część obszaru współpracy środkowego Bałtyku (składającego się z części Finlandii, Szwecji, Estonii i Łotwy). Projekt miał na celu poprawę praktyk urbanistycznych w miastach regionu Morza Bałtyckiego poprzez rozwój zintegrowanego systemu zarządzania wodami burzowymi. W ramach projektu opracowano zintegrowany zestaw narzędzi do zarządzania wodami opadowymi, który zawiera zarówno ogólne, jak i szczegółowe informacje na temat podejść do zarządzania miejskimi wodami opadowymi.