Europa Środkowa

Kraje regionu

Obszar współpracy Europy Środkowej obejmuje rozległe terytorium od obszaru południowego, graniczącego z Morzem Adriatyckim do obszaru północnego, graniczącego z Morzem Bałtyckim. Obszar współpracy na lata 2021–2027 zasadniczo pokrywa się z całym rozszerzeniem poprzedniego programu Interreg, obejmującym cały obszar siedmiu państw członkowskich UE (Austria, Chorwacja, Republika Czeska, Węgry, Polska, Słowacja i Słowenia), środkowe i wschodnie regiony Niemiec (obecnie również region Brunszwiku) oraz północne regiony Włoch. Mapę porównującą stare i nowe granice można zobaczyć tutaj.

Ramy polityki

1.     Program współpracy ponadnarodowej

Celem INTERREG V B jest promowanie współpracy ponad granicami, aby miasta i regiony Europy Środkowej stały się lepszymi miejscami do życia i pracy.

W programie na lata 2021–2027 uznano, że Europa Środkowa znajduje się w okresie transformacji. Jego regiony i miasta stoją przed licznymi wyzwaniami (w tym zmianą klimatu), które nie znają granic i nie mogą zostać rozwiązane w pojedynkę. Wizja programu to zjednoczona Europa Środkowa, która współpracuje, aby stać się inteligentniejszym, bardziej ekologicznym i lepiej połączonym. Finansuje projekty ponadnarodowe, w ramach których opracowuje się, testuje i wdraża rozwiązania pilnie potrzebne do zwiększenia odporności i atrakcyjności Europy Środkowej.

Oczekuje się, że program osiągnie:

• Lepszy rozwój polityki, uczenie się i zmiany;
• zwiększenie wiedzy i zdolności, w tym transferu i wymiany wiedzy;
• Lepsza skoordynowana współpraca i lepsze zarządzanie na różnych szczeblach;
• zmniejszenie barier;
• nowe lub lepsze usługi;
• zmiana zachowania;
• Dźwignia środków publicznych i prywatnych, w tym przygotowanie do dalszych inwestycji.

Program koncentruje się na czterech priorytetach:

• Współpraca na rzecz inteligentniejszej Europy Środkowej
• Współpraca na rzecz bardziej ekologicznej Europy Środkowej
• Współpraca na rzecz lepiej połączonej Europy Środkowej
• Poprawa zarządzania współpracą w Europie Środkowej.

Przystosowanie się do zmiany klimatu jest w szczególności uwzględnione w priorytecie 2 w ramach celu szczegółowego: „Promowanie przystosowania się do zmiany klimatu i zapobiegania ryzyku związanemu z klęskami żywiołowymi oraz odporności na klęski żywiołowe, z uwzględnieniem podejść opartych na ekosystemach”. Oczekuje się, że działania w ramach współpracy ponadnarodowej w ramach tego celu przyczynią się do zwiększenia zdolności do poprawy odporności i terminowego przeciwdziałania niekorzystnym skutkom zmiany klimatu w Europie Środkowej. Poprawią one również koordynację działań dostosowawczych i będą sprzyjać wdrażaniu nowatorskich rozwiązań, które zostały przetestowane i zademonstrowane w ramach działań pilotażowych. Przystosowanie się do zmiany klimatu będzie również korzystne dla działań opracowanych zgodnie z priorytetem 1, który ma na celu poprawę i modernizację umiejętności ludzi na szczeblu lokalnym, oraz z priorytetem 4, który ma na celu poprawę wielosektorowych procesów zarządzania na wszystkich szczeblach terytorialnych. Działania podjęte w celu osiągnięcia obu tych celów przyczynią się do poprawy warunków umożliwiających sprostanie wspólnym wyzwaniom regionów, takim jak zmiana klimatu.

W latach 2014–2020 przystosowanie się do zmiany klimatu było jednym z kilku podtematów związanych ze środowiskiem w ramach priorytetu 3 programu (Zasoby naturalne i kulturowe na rzecz zrównoważonego wzrostu gospodarczego w regionie). Została ona bardziej szczegółowo uwzględniona w ramach celu, jakim jest poprawa zdolności zintegrowanego zarządzania środowiskowego w celu ochrony i zrównoważonego wykorzystania dziedzictwa naturalnego i zasobów naturalnych. Ponadto podatność obszarów miejskich na zmianę klimatu została zidentyfikowana jako kwestia w ramach kolejnego celu dotyczącego „poprawy zarządzania środowiskowego funkcjonalnymi obszarami miejskimi w celu uczynienia ich bardziej przyjaznymi do życia miejscami”. Ponadto przystosowanie się do zmiany klimatu było częścią horyzontalnych zasad programu, w szczególności „zrównoważonego rozwoju”, który obejmuje działania mające na celu uwzględnienie łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej, odporności na klęski żywiołowe oraz zapobiegania ryzyku i zarządzania ryzykiem.

2.     Strategie makroregionów

Interreg Europa Środkowa pełni ważną funkcję pomostową między czterema strategiami makroregionalnymi UE, a mianowicie EUSDR, EUSALP, EUSAIR i EUSBSR. Region Europy Środkowej dzieli się częściami swojego obszaru współpracy ze wszystkimi państwami, które zajmują się przystosowaniem się do zmiany klimatu w swoich programach współpracy transnarodowej na różne sposoby (zob. strony Climate-ADAPT dotyczące regionu Dunaju, obszaru alpejskiego, regionu adriatycko-jońskiego i regionu Morza Bałtyckiego).

3.     Konwencje międzynarodowe i inne inicjatywy współpracy

Region Europy Środkowej częściowo pokrywa się z granicami konwencji karpackiej i konwencji o ochronie Dunaju, które prawie w całości wchodzą w skład transnarodowego regionu Dunaju.

Konwencja Karpacka jest traktatem subregionalnym mającym na celu wspieranie zrównoważonego rozwoju i ochrony regionu karpackiego. Została ona podpisana w maju 2003 r. przez siedem państw karpackich (z których cztery należą do Transnarodowego Regionu Europy Środkowej). Na piątym posiedzeniu Konferencji Stron Konwencji Karpackiej (COP5, 2017) przyjęto poprawkę do Konwencji Karpackiej w celu włączenia nowego art. 12a dotyczącego zmiany klimatu. Wzywa się w nim strony do prowadzenia polityki mającej na celu łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej we wszystkich sektorach istotnych dla konwencji. W związku z tym ustanowiono długoterminową wizję 2030 dla regionu Karpat „w celu wzmocnienia wspólnych wysiłków na rzecz ścieżki neutralnej dla klimatu, która zapewnia odporny na zmianę klimatu i zrównoważony rozwój w Karpatach”.

Konwencja o ochronie Dunaju (DRPC) stanowi ogólny instrument prawny współpracy w zakresie transgranicznej gospodarki wodnej w dorzeczu Dunaju. Czternaście państw (z których siedem jest również częścią transnarodowego regionu Europy Środkowej) oraz Unia Europejska zobowiązały się do wdrożenia tej konwencji. Międzynarodowa Komisja Ochrony Dunaju (InternationalCommission for the Protection of the Danube – ICPDR)jest ponadnarodowym organem ustanowionym w celu wdrożenia Konwencji o ochronie Dunaju.  ICPDR działa na rzecz zrównoważonego zarządzania ryzykiem powodziowym. Grupa ekspertów ds.ochrony przeciwpowodziowejwspiera realizację programu działań na rzecz zrównoważonej ochrony przeciwpowodziowej w dorzeczu Dunaju. Pomaga również w realizacji działań związanych z wdrażaniem unijnej dyrektywy powodziowej, takich jak opracowanie map zagrożenia powodziowego i ryzyka powodziowego oraz planu zarządzania ryzykiem powodziowym w dorzeczu Dunaju.

Inicjatywa Środkowoeuropejska (CEI) jest regionalnym forum międzyrządowym zrzeszającym 17 państw członkowskich z Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Obejmuje wszystkie kraje ponadnarodowego regionu Europy Środkowej. Wspiera integrację europejską i zrównoważony rozwój poprzez współpracę regionalną. Prace CEI koncentrują się na osiągnięciu dwóch głównych celów: Green Growth & Sprawiedliwe społeczeństwa. Wzmacnianie odporności na zmianę klimatu jest jednym z celów planu działania na rzecz inicjatywy w zakresie innowacji społecznych w ramach celu 1 „Stymulowanie zielonego wzrostu”.

4.     Strategie i plany adaptacyjne

Istniejące transnarodowe i transgraniczne strategie i plany dotyczące problemów w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu, które są istotne dla części regionu Europy Środkowej, koncentrują się przede wszystkim na zarządzaniu zasobami wodnymi i ryzykiem powodziowym w dorzeczu Dunaju. Strategia w zakresie przystosowania się do zmiany klimatu Międzynarodowej Komisji ds. Ochrony Dunaju (ICPDR), a także znaczenie planu gospodarowania wodami w dorzeczu Dunaju (plan DRBM) i planu zarządzania ryzykiem powodziowym na Dunaju (plan DFRM) dla przystosowania się do zmiany klimatu zostały opisane w części Climate-ADAPT poświęconej transnarodowemu regionowi Dunaju.

W odniesieniu do regionu Karpat, konkretnego regionu Europy Środkowej, w planie działania wydanym w 2020 r. towarzyszącym długoterminowej wizji na 2030 r. „W kierunku przeciwdziałania zmianie klimatu w Karpatach” określono konkretne działania i kamienie milowe służące osiągnięciu celów strategicznych i powiązanych celów wizji. Plan działania zawiera ogólne wytyczne dla Grupy Roboczej ds. Zmian Klimatu (utworzonej w ramach Konwencji Karpackiej) oraz powiązane plany prac.

Przykłady projektów finansowanych w latach 2014–2020.

Poniżej przedstawiono przykłady projektów finansowanych w ramach programu „Europa Środkowa” na lata 2014–2020 dotyczących przystosowania się do zmiany klimatu. Skupiają się one głównie na gospodarce wodnej i zmniejszaniu ryzyka związanego z klęskami żywiołowymi (powodziami, ulewnymi deszczami, suszami) oraz na ochronie dziedzictwa kulturowego przed skutkami zmiany klimatu.

W odpowiedzi na rosnącą presję problemową w regionie, spowodowaną rosnącą częstotliwością i intensywnością lokalnych ekstremalnych opadów, w ramach projektu RAINMAN (Integrated Heavy Rain Risk Management) (2017–2020) zgromadzono dostępne informacje na temat zarządzania ryzykiem związanym z intensywnymi opadami deszczu oraz opracowano narzędzia i innowacyjne metody ukierunkowane na praktykę. Zestaw narzędzi RAINMAN został dostarczony jako końcowy produkt projektu. Zestaw narzędzi jest platformą informacyjną, która wspiera gminy oraz lokalne i regionalne zainteresowane strony w podejmowaniu działań przeciwko ulewnym deszczom. Oferuje kluczowe fakty, narzędzia do zarządzania sytuacjami ryzykownymi i dobre praktyki.

Projekt PROLINE-CE (Efficient Practices of Land Use Management Integrating Water Resources Protection and Non-structural Flood Mitigation Experiences) (2016-2019), w którym uczestniczyli partnerzy z 7 krajów regionu Europy Środkowej, miał na celu poprawę ochrony zasobów wody pitnej oraz ochrony regionów przed powodziami i suszami w ramach zintegrowanego podejścia do zarządzania użytkowaniem gruntów, z uwzględnieniem przystosowania się do zmiany klimatu. W pilotażowych obszarach regionu przetestowano najlepsze praktyki zarządzania i oceniono ich akceptację przez zainteresowane strony i ekspertów. Transnarodowy przewodnik po optymalnym systemie wodnym (GOWARE) został opracowany jako narzędzie wspomagające podejmowanie decyzji, umożliwiające wybór najlepszych praktyk zarządzania w celu poprawy ochrony wody pitnej i ograniczenia ryzyka powodziowego. Karta DriFLU (woda pitna/powodzie/użytkowanie gruntów), akt wspólnej deklaracji podpisany przez wybitnych przedstawicieli każdego kraju partnerskiego, choć nie jest prawnie wiążący, stanowi oświadczenie o zamiarze przedstawienia zaleceń dotyczących wspólnych polityk i działań w dziedzinie ochrony wody pitnej i związanego z tym łagodzenia skutków powodzi/susz na obszarze objętym programem Europa Środkowa.

ProjektDEEPWATER-CE (2019-2022) ma na celu rozwój zdolności w zakresie zintegrowanego zarządzania środowiskowego odpowiedzialnych podmiotów publicznych w Europie Środkowej w celu zbudowania wspólnej strategii zarządzania zasobami wodnymi. Obejmuje retencję nadmiaru wody z okresów obfitych opadów deszczu, które można wykorzystać do zasilania wód gruntowych. Badania pilotażowe w czterech krajach (Polska, Węgry, Słowacja, Chorwacja) umożliwiają ocenę dostępnych rozwiązań w zakresie zasilania zarządzanych warstw wodonośnych w celu poprawy i zwiększenia zasobów wód podziemnych. W ramach projektu, w oparciu o wyniki odpowiednich wcześniejszych projektów w ramach 7PR i programu „Horyzont 2020”, bada się rozwiązania problemu wyczerpywania się zasobów wody pitnej oraz coraz częstszych ulewnych deszczy i powodzi spowodowanych zmianą klimatu.

W podobnym duchu projekt TEACHER-CE (Wspólne wysiłki na rzecz zwiększenia dostosowania gospodarki wodnej do zmian klimatu w Europie Środkowej, 2020–2022) odpowiada na potrzebę lepszej koordynacji zarządzania ryzykiem w Europie Środkowej. W ten sposób ma na celu integrację i harmonizację wyników wcześniej finansowanych projektów INTERREG, Horyzont 2020 i Life. Głównym produktem projektu jest zestaw narzędzi TEACHER-CE, który koncentruje się na odpornym na zmianę klimatu zarządzaniu kwestiami związanymi z wodą, takimi jak powodzie, ulewne deszcze i zapobieganie ryzyku suszy, małe środki retencji wody i ochrona zasobów wodnych poprzez zrównoważone gospodarowanie gruntami. Zestaw narzędzi jest testowany i weryfikowany w 9 działaniach pilotażowych w 8 krajach regionu centralnego.

Głównym celem projektu FramWat (Ramy poprawy bilansu wodnego i łagodzenia skutków substancji biogennych poprzez zastosowanie małych środków retencji wody, 2017–2020) było wzmocnienie regionalnych, wspólnych ram dotyczących powodzi, susz i łagodzenia zanieczyszczenia. Należy tego dokonać poprzez systematyczne zwiększanie zdolności buforowej krajobrazu z wykorzystaniem podejścia opartego na naturalnych rozwiązaniach i małych środków retencji wody. Rezultaty projektu obejmowały praktyczne wytyczne dotyczące planowania naturalnych i małych środków retencji wody, system wspomagania decyzji w zakresie planowania naturalnych (małych) środków retencji wody oraz sześć planów działania dla zlewni pilotażowych zaangażowanych w projekt.

Projekt (Ocena ryzyka i trwała ochrona dziedzictwa kulturowego w zmieniającym się środowisku, 2017–2020) przyczynił się do poprawy zdolności sektora publicznego i prywatnego do łagodzenia wpływu zmiany klimatu i zagrożeń naturalnych (powodzi i ulewnych deszczy) na obiekty, struktury i artefakty dziedzictwa kulturowego. W ramach projektu udostępniono internetowe narzędzie GIS do mapowania ryzyka, narzędzie wspierające podejmowanie decyzji w celu analizy krytycznych kwestii określających podatność dziedzictwa kulturowego na zagrożenia oraz podręcznik wspierający decydentów politycznych i decydentów w zakresie dobrych i złych praktyk w zakresie zarządzania zagrożonym dziedzictwem kulturowym. Ustalenia z ProteCHt2save i samego narzędzia Web GIS są dalej rozwijane w ramach nowego projektu następczego, projektu STRENCH (STRENthening resilience of Cultural Heritage at risk in a changing environment through active transnational cooperation, 2020–2022).

Inne projekty mające znaczący wpływ na region Europy Środkowej są finansowane w ramach programu Interreg „Obszar Dunaju” i opisane na stronie internetowej poświęconej regionowi Dunaju.